مجموعه تاریخی وکیل (شیراز)

مجموعه تاریخی وکیل (شیراز)
حمام وكیل از بناهای دوران كریم خان زند (1172-1193) در شیراز است كه به دستور وی در محله میدان شاه، جنب مسجد وكیل (خیابان طالقانی) ساخته شد. این حمام كه به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می شد، دارای چهار قسمت مرتبط با یكدیگر است. مدخل ورودی این حمام هم اینك یك هشتی است كه در ابتدا وجود نداشته و دوره پهلوی احداث شده است. این هشتی دارای سقفی با گچ كاری برجسته است. پس از آن سر بینه حمام به شكل هشت ضلعی منظم و وسیعی دیده می شود كه بیشترین تزیینات را داراست. آهكبری های سقف و دیوارهای این قسمت مربوط به دوران كریم خانی بوده كه بیشتر به شكل طرح های گلدانی است اما در زمان قاجاریه، آثار زندیه كلنگی شده و قاجاریان بر روی آن آهكبری هایی به شكل داستان های اساطیری (داستان شیرین و فرهاد، پیرزن و سلطان سنجر، بیژن و منیژه و معراج حضرت رسول) انجام داده اند، در حال حاضر نیز به جهت تنوع بیشتر طرح های قاجاری، یكی دو طرح زندی مرمت شده و در بقیه قسمت ها طرح های قاجاری حفظ شده اند. هورنور یا جامخانه هایی كه در سقف تعبیه شده اند، روشنایی این بخش را تأمین می كنند. در اطراف این سربینه، سكوهایی برای تعویض لباس ساخته شده و چهار حوض سنگی نیز جهت استحمام در آن وجود دارد. ستون های این حمام از جنس سنگ گندمك گوگرد دار و سخت است. این ستون ها یك پارچه هستند و بر روی آنها به فرم هندسی، مقرنس گچی كم عمق دیده می شود ولی مقرنس آن برجسته است. در وسط محوطه سر بینه حوض كثیرالاضلاعی از سنگ ساخته شده و در یك سمت آن راهرویی است كه به هشتی دوم منتهی می شود. در كف حمام چندین رج آجر آب خروده كار شده و بین آنها ساروج ریخته اند تا فشار آب را تحمل كند. در دوران پهلوی حمام به دو بخش تقسیم شد. بخشی از آن سربینه حمام بود كه به زورخانه تبدیل شد. در برزخ یا هشتی دوم كه به گرم خانه می رود، قسمتی وجود داشته (در سمت راست ورودی هشتی دوم) كه دیواری ضخیم، قطور و توپر بوده و در بالای آن (در پشت بام) حوض آبی بوده كه آب حمام از آغاز تأمین می شده، پس از تبدیل سر بینه به زورخانه، این دیوار برداشته شده و راهی به خیابان طالقانی گشوده شد كه به در ورودی حمام تبدیل گشت. هم اینك این در مسدود و به دیوار تبدیل شده است. پس از عبور از هشتی دوم به گرمخانه حمام وارد می شویم كه دارای سه خزینه آب گرم، آب سرد و آب ولرم است. در زیر این خزینه ها كانال هایی به نام گربه رو جهت گرم كردن حمام وجود دارد. آب رسانی به این حمام از طریق چاهی در ضلع غربی (گاو چاه) صورت می گرفت. در زیر خزینه اصلی (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در كف حمام نیز گربه روهایی وجود دارد كه در بدنه دیوار به دودكش ها منتهی می شود. این گربه روها علاوه بر آن كه گرمای اضافی را به كف حمام منتقل می كند، دوده های ناشی از سوخت را نیز به بیرون هدایت می كند. در زمان پهلوی برخی از قسمت های حمام به نمره خصوصی تبدیل شد. چنان كه از دو شاه نشین قرینه با دو حوض سنگی موجود در فضای حمام، شاه نشین سمت راست به نمره خصوصی تبدیل شد. هم اینك حوض سنگی آن از بین رفته است. دو شاه نشین اختصاصی دیگر پس از این دو شاه نشین وجود دارد كه شاه نشین سمت راست در طرفین خزینه ها، به نمره خصوصی تبدیل شده بود. حمام وكیل كه به علت تغییر وضع حمام های عمومی از صورت قبلی خارج شده بود، در سال 1351 توسط اداره باستان شناسی مورد مرمت قرار گرفت. این بنا با شماره 917 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مسجد وكیل مسجد وكیل یا جامع وكیل از آثار دوره زندیه در شیراز است. این مسجد با 11 هزار متر مربع مساحت، 8660 متر زیربنا، 120 متر طول و 80 متر عرض در سال 1187 ه.ق. توسط كریم خان زند در محله درب شاهزاده، خیابان طالقانی فعلی و در حد فاصل حمام وكیل و بازار وكیل ساخته شده است. در دو لنگه ورودی مسجد با 8 متر ارتفاع و 3 متر پهنا در هر لنگه، در ضلع شمالی مسجد قرار گرفته است. و در كنار آن نیز ورودی در بازار شمشیرگرها وجود دارد. بر فراز سر در مسجد كتیبه ای كاشی كاری شده قرار دارد كه با خط نسخ آیات قرآنی بر روی آن نگاشته شده است. در پایان نیز تاریخ 1306 ه. قید گردیده است. بر فراز آن نیز در میان فضایی كاشی كاری شده، كتیبه ای قرار دارد كه نام فتحعلی شاه و حسین علی میرزا با خط ثلث و آب طلاكاری شده بر روی آن نگاشته شده است. در پیشانی طاق سردر، كاشی هفت رنگ وجود دارد، در زیر طاق نیز با كاشی هفت رنگ مقرنس كاری شده است. دو طرف جرز طاق نیز با تصاویر گل و بته كاشی كاری شده است در دو طرف در ورودی دو كتیبه قرار گرفته كه با خط ثلث عالی بر روی آن عبارت محمد، علی، الله اكبر بر روی كاشی نگاشته شده است. بر فراز چهار چوب این در، سنگ سه گوشی است كه بر پایین آن نیز همان عبارات نگاشته شده و در پایان نیز تاریخ 1260 قید گردیده است. در ورودی به سوی دالانی هشت ضلعی گشوده می شود كه سقف آن با تصاویر گل و بته كاشی كاری شده و بر روی آن با خط كوفی عبارات لااله الاالله و یاعلی نوشته شده است. بر دیوار رو به روی در ورودی مجلسی كاشی كاری شده به شكل مربع مستطیل قرار دارد كه به دو بخش تقسیم شده است و بر روی این دو حدیثی از حضرت رسول (ص) با خط نستعلیق نوشته شده است. در زیر این كتیبه، قطعه سنگی گندمكاری به شكل مربع مستطیل قرار گرفته كه با خط نستعلیق عباراتی بر روی آن نگاشته شده است. در كنار این قطعه سنگ، كتیبه ای از سنگ مرمر مربع شكل قرار دارد كه با خط نسخ بر روی آن عباراتی نگاشته شده است. بر دیوار رو به روی حیاط نیز سنگی سه گوش با عبارات لااله الا الله به خط كوفی قرار گرفته است. در زیر آن نیز بخشی از آیت الكرسی نگاشته شده است. دالان هشت ضلعی به دو راهرو متصل است كه در زاویه 90 درجه ای راهرو سوم، حیاط مسجد با طول 60 متر و عرض 60 متر با كف پوشی از سنگ مرمر قرار گرفته است. در انتهای راهرو اول سمت چپ در ورودی، دستشویی و اتاق هایی قراردارد كه پیش از این اتاق طلاب بوده و هم اینك به انبار تبدیل شده است. در وسط حیاط حوضی به طول40 متر و عرض 5 متر و عمق 2 متر با تخته سنگ هایی در لبه آن به طول 3 تا 4 متر به كار رفته است. عمق این حوض هم اینك ...متر است .در چهار ضلع حیاط، طاق نماهایی قرار گرفته است كه تا ارتفاع یك متر از سطح زمین در پایین جرزها ستون ها، سنگ گندمك با تصاویر گل و بته حجاری شده، قرار گرفته است. بر فراز این سنگ ها كاشی كاری شده است و با تصاویر گل، بته، نارنج و اسامی خداوند، مزین شده است. در ضلع شمالی مسجد طاق مروارید با دو گلدسته كاشی كاری شده قرار گرفته كه ارتفاع آن 20 متر و پهنای دهنه آن به تنهایی 12 متر و با جرزهای كاشی كاری شده سمت چپ و راست طاق 20 متر است. در چهار ضلع طاق مروارید، سه طاق نمای كوچك و یك شاه تویزه قرار دارد. یكی از این طاق نماها، دهنه راه ورود به حیاط مسجد است و سه طاق نمای دیگر جلو رواقی با 5 متر عرض را تشكیل داده اند. نمای بیرونی طاق مروارید، سقف و جرزهای آن نیز با كاشی هفت رنگ با طرح های گیاهی و هندی پوشیده شده است.در چهار ضلع حیاط، طاق نماهایی قرار گرفته است كه تا ارتفاع یك متر از سطح زمین در پایین جرزها ستون ها، سنگ گندمك با تصاویر گل و بته حجاری شده، قرار گرفته است. بر فراز این سنگ ها كاشی كاری شده است و با تصاویر گل، بته، نارنج و اسامی خدانوند، مزین شده است. در ضلع شمالی مسجد طاق مروارید با دو گلدسته كاشی كاری شده قرار گرفته كه ارتفاع آن 20 متر و پهنای دهنه آن به تنهایی 12 متر و با جرزهای كاشی كاری شده سمت چپ و راست طاق 20 متر است. در چهار ضلع طاق مروارید، سه طاق نمای كوچك و یك شاه تویزه قرار دارد. یكی از این طاق نماها، دهنه راه ورود به حیاط مسجد است و سه طاق نمای دیگر جلو رواقی با 5 متر عرض را تشكیل داده اند. نمای بیرونی طاق مروارید، سقف و جرزهای آن نیز با كاشی هفت رنگ با طرح های گیاهی و هندی پوشیده شده است. ازاره داخلی طاق از سنگ مرمر سبك است و ازاره جرزهای دو سوی چپ و راست طاق از بنگ گندمك منقش ساخته شده است. بر فراز پیشانی طاق بر روی كاشی هفت رنگ، عباراتی نگاشته شده است. بر روی جرزهای دو سوی طاق نیز با خط نسخ عباراتی نگاشته شده است. در كمركش طاق كتیبه ای با تاریخ 1243 قرار دارد. در لبه داخلی طاق نیز كتیبه ای با خط ثلث از آیات قرآنی قرار گرفته است. در ضلع جنوبی حیاط مسجد، طاقی در قرینه با طاق مروارید و همانند آن با چهار طاق نما ساخته شده است. در زیر این طاق، در ورودی شبستان بزرگ مسجد با ابعاد 75×36 متر قرار دارد. طول شبستان 13 دهنه و عرض آن 5 دهنه دارد. در این شبستان 48 ستون سنگی یكپارچه با ارتفاع 5 متر و قطه 80 سانتیمتر با طاق های ضربی قرار گرفته است كه به صورت مارپیچی به سبك زندیه حجاری شده است. كف پوش شبستان تخته سنگ هایی صاف است و ازاره آن تا ارتفاع یك متر و نیم از سطح زمین پوشیده از سنگ گندمك است. در این شبستان محرابی با كاشی هفت رنگ و تصاویر گل و بته قرار دارد كه ازاره آن به ارتفاع یك متر از سطح زمین پوشیده از سنگ مرمر است. سقف محراب مقرنس كاری شده و در وسط محراب عباراتی بر روی كاشی نوشته شده است. در گوشه های بیرونی سقف محراب نیز آیاتی با خط ثلث نوشته شده است. جرزهای سمت راست و چپ محراب پوشیده از كاشی هفت رنگ است و در آن كاشی معرقی به كار رفته كه بر آن عبارت یاعلی به خط كوفی نوشته شده است. در سمت چپ محراب منبری با طول 6.40 متر و عرض 1.26 متر و قطر 5.5 متر از جنس مرمر مراغه آذربایجان با 14 پلكان قرار گرفته كه همچنان پابرجاست. در ضلع غربی حیاط 11 طاق نما وجود دار كه بر جرزها و لچكی آنها كاشی های رنگین قرار گرفته است. در پیشانی این طاق نماها، اسامی خداوند نقش بسته است. بر پیشانی طاق ششم نیمه ای آیه ای قرآنی با خط نسخ نگاشته شده و در ضلع شرقی كه قرینه ضلع غربی با 11 طاق نما و كاش كاری رنگین است، بر پیشانی طاق ششم، نیمه اول آیات طاق ششم ضلع غربی با خط نسخ نوشته شده است. در این شبستان، سقف (گنبدهای میان تویزه ها) تنها در امتداد در ورودی تا محراب كاشی كاری شده و بقیه عرق چین ها از آجر است. در پشت هر دو طاق نماهای ضلع شرقی و غربی، رواقی كوچك قرار دارد كه در پشت رواق ضلع شرقی شبستانی 4 دهنه با طول 25 متر و عرض 20 متر قرار گرفته كه سقف آن آجری است و در آن 12 ستون سنگی یكپارچه به ارتفاع 5 متر قرار دارد. این شبستان را شبستان زمستانی مسجد می نامند. در كتیبه های سر در ورودی و حاشیه ایوان آیات قرآنی با خطوط ثلث و نسخ در زمینه لاجوردی نگاشته شده است. در ضلع شمال شرقی حیاط مسجد، حیاط كوچكی با 35 متر طول و 20 متر عرض قرار گرفته كه درون آن نیز حوضی سنگی وجود دارد. این مسجد یك بار به وسیله حسین علی میرزا فرمانفرما فرزند علی شاه قاجار (1250 - 1212 ه.ق) مرمت شده است. مسجد وكیل به مدت 10 سال محل برگزاری نماز جمعه بوده است. سازمان میراث فرهنگی این بنا را در سال 1311 ه.ش. با شماره 182 به ثبت تاریخی رسانده است. بازار وكیل از بازارهای شیراز است كه در زمان كریم خان زند (1172 - 1193 ه.ق) در شرق شیراز در محله درب شاهزاده، در كنار مسجد وكیل و در شرق میدان شهدا احداث شده است. معماری این بنا بر گرفته از بازار قیصریه لار و همچون بازارچه بلند اصفهان ساخته شاه عباس كبیر است اما عرض بازار وكیل بیش از سایر بازارهاست. همچنین 74 دهانه طاق ضربی بازار با ارتفاع بیش از 11 متر مرتفع تر از طاق سایر بازارهاست كه البته هم اینك به علت خاكریزی كف بازار، ارتفاع طاق ها به ده متر تقلیل یافته است. این بازار كه از نظرمعماری دارای سه فضای عبور و مرور (فضایی برای گذر مشتریان)، حریم مغازه (به ارتفاع تقریبی 2 پله بالاتر از سطح زمین)، فضای مغازه (محل فروش) است. دارای پنج در بزرگ است كه در چهار سوی آن قرار گرفته است. هم چنین شامل دو رشته شمالی - جنوبی و شرقی - غربی است كه چون صلیبی یكدیگر را قطع كرده اند. در تقاطع این دو رشته چهار سوق قرار گرفته است كه بر روی یك هشتی قرار دارد. این چهار سوق دارای طاق بزرگ ضربی محكمی است و در پای طاق نیز چند ترنج آجركاری شده است. در هشتی نیز مغازه هایی چهارگوش در دو طبقه وجود دارد. ضلع شمالی - جنوبی بازار از دروازه اصفهان شروع می شود و تا كوچه جنوبی سرای مشیر ادامه می یابد. در دو طرف این راسته هر قسمت 41 جفت (82 باب) مغازه وجود دارد كه در جلو هر یك سكویی از قطعات سنگی بزرگ كه بر روی آن، ترنج هایی برجسته حجاری شده است. در این بازار برای مصونیت از رطوبت، مغازه ها را در حدود یك متر فراتر از سطح زمین ساخته اند. مغازه ها اغلب دارای پستو بوده و در دو طبقه طراحی شده اند. در شمال شرقی این راسته، چند كاروانسرای قدیمی به نام های روغنی، گمرك و احمدی ساخته شده است كه در ورودی آنها در درون بازار است. هر یك از این كاروانسراها دارای چندین حجره می باشند. راسته شمالی - جنوبی را بازار بزازان نیز نامیده اند. در سال 1315 به علت گسترش خیابان زند 11 حجره از حجره های این ضلع از بین رفته است. ضلع شرقی - غربی نیز دارای دو بخش است: 1. قسمت شرقی چهار سوق كه آن را بازار علاقه بندان می نامند. این بخش دارای 19 جفت مغازه است كه هم اینك مركز فرش است و مغازه های عطاری نیز در این قسمت یافت می شود. 2. قسمت غربی چهارسوق كه آن را بازار تركش دوزها می نامند و دارای 10 جفت مغازه است كه هم اینك مركز فروش فرش های ایرانی است. در ضلع جنوبی چهارسوق در موازات با بازار تركش دوزها، بازار دیگری قرار دارد كه مدخل آن در جلو سر در مسجد وكیل است و به بازار شمشیرگرها معروف است. این بازار نیز دارای 11 جفت مغازه است. در زیر چهار سوق، حوض بزرگی از سنگ مرمر قرار داشته كه آب آن از مجرایی كه از زیر بازار تركش دوزها می گذشته، تأمین می شده است. این مجرا به صورت طاق ضربی است و از آجر و ساروج ساخته شده است و هم اینك نیز وجود دارد اما حوض مریری به علت بالا آمدن كف بازار، از بین رفته است. سیستم تهویه هوا به علت ارتفاع زیاد سقف طاق و تویزه ای بازار كامل بوده. این امر به وسیله بادگیرهایی ساده انجام می گرفته هم چنین دریچه ها و روزنه هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف تعبیه شده بوده كه هوا و نور كافی را به بازار می رسانند اما هم اینك پس از مرمت، این روزنه ها بسته شده اند. هم اینك در بالای مغازه ها مشبك هایی جهت تهویه هوا و روشنایی وجود دارد. در ورودی جنوب این بازار در سال 1368 از جانب میراث فرهنگی، اندكی پی بندی شده است. سیم كشی جدید برق مغازه ها از یك طرف بازار به دیگر سو، چهره قدیمی بازار را مخدوش نموده است. سازمان میراث فرهنگی، بازار وكیل را در تیرماه 1315 با شماره 924 به ثبت رسانده است. مطالب و عكس از : iranartnews.com ( پایگاه خبری هنری ایران )محمد | دوشنبه 8 مرداد 13861861 بازدید
دسته بندیحمام و آب انبارهافارس
واژه کلیدیمجموعهتاریخیوکیلشیراز
محمد ارجمندیمحمد ارجمندیهموند از شنبه 12 خرداد 1386علاقه مند به حیات وحش و گردشگریhow.rooztab.com
آخرین پست‌ها