گذری در آب‌انبارهای تاریخی استان سمنان

ایرانیان در گذشته در کنار ساخت قنات‌ها و سدها، به ذخیره‌سازی آب‌های فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آنها در فصل‌های گرم سال نیز توجه داشته‌اند و برای تحقق این مساله، «آب‌انبار» را بنیان گذاشته‌اند. این آب‌انبارها محلی برای تامین آب شرب مردم بودند و به دلیل نوع ساخت و معماری مناسب، آب موجود در این آب‌انبارها همیشه خنک بوده است. مردم استان سمنان نیز به دلیل قرار داشتن این استان در منطقه‌ای نیمه‌بیابانی، از گذشته‌های دور به ضرورت وجود آب‌انبار پی برده بودند و بر همین اساس آب انبارهای بسیاری در این استان وجود دارد که به مرور زمان و با فراهم شدن امکان دسترسی آسان مردم به آب، رفته رفته این آب‌انبارها از رونق افتاده و در حال حاضر کاربرد چندانی ندارند و بیشتر به عنوان یادگاری از گذشته به آنها نگریسته می‌شود. در این نوشتار برای آشنایی هر چه بیشتر با آب‌انبارهای تاریخی استان سمنان، به طور مختصر به معرفی این آثار تاریخی پرداخته می‌شود. آب‌انبار قلی در مقابل حمام قلی در سمنان، آب‌انباری قدیمی وجود دارد که به آ‌ب‌انبار قلی معروف است. این آب‌انبار در سال 912 ه.ش احداث شده است. بر بالای مدخل ورودی آب‌انبار لوحه سنگی مستطیل شکلی به چشم می‌خورد که اشعاری بر روی آن منقوش شده است. آب‌انبار امامزاده علوی این آب‌انبار طبق نوشته صنیع‌الدوله، توسط اسماعیل‌خان سنگسری برادر ذوالفقار‌خان، حاکم جبار سمنان در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده است. این آب‌انبار فاقد کتیبه می‌باشد ولی بر بالای آن آثار یک فرورفتگی به چشم می‌خورد که به احتمال زیاد محل نصب کتیبه‌ای بوده است. بر بالای منبع اصلی آب، گنبد مخروطی با بادگیر برای خنک کردن ‌آب وجود دارد. آب‌انبار ناسار یکی از مهمترین و عمیق‌ترین آب‌انبارهای سمنان، آب‌انبار ناسار است که در دوران قاجاریه ساخته شده است. این آب‌انبار دارای سر در بزرگی است. بر بالای مدخل ورودی آب‌انبار نیز لوحه‌ای سنگی نصب شده که اشعاری بر آن حجاری شده است. آب‌انبار ناسار، دارای پله‌های سنگی پهن و بلند است. سقف پایین آب‌انبار مشتمل بر ایوانی است که به صورت دایره و به وسیله راهرویی که در سمت راست آب‌انبار قرار دارد به قسمت اصلی راه می‌یابد. سقف بلند آن، گنبدی و دارای سوراخی بزرگ است که نور داخل آب‌انبار را تأمین می‌کند. آب‌انبار پاچنار در نزدیکی قلعه کوچک پاچنار در سمنان، آب‌انبار آجری نسبتا کوچکی قرار دارد که به آب‌انبار پاچنار معروف است.این آب‌انبار دارای سر در آجری و پشت بغل‌های آجری با تزیینات هفت و هشت است. بر بالای سر در آب‌انبار، کتیبه‌ای سنگی به چشم می‌خورد که اشعاری بر روی آن نوشته شده است، چنانچه از مفاد کتیبه بر می‌آید، این آب‌انبار در زمان قاجاریه ساخته شده است. بر بالای منبع آب این بنای تاریخی گنبد بزرگ خشتی مخروطی شکل با بادگیر احداث شده است. آب‌انبار صادقیه آب‌انبار صادقیه در نزدیکی در جنوبی مسجد امام‌خمینی در سمنان و در کنار مدرسه‌ای به همین نام واقع شده است. این بنا که در اوایل مشروطیت ساخته شده به آب‌انبار صادق‌خان نیز معروف است. سر در این آب‌انبار آجری و فاقد تزیینات است. بر بالای مدخل ورودی آب‌انبار کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که بدون لوح سنگی است. آب‌انبار توکلی آب‌انبار توکلی در خیابان شهید باهنر سمنان قرار دارد. سر در آن آجری و در قسمت بالا و سرتاسر آن با قطاربندی ساده‌ای که به کمک دو رج آجر به طور سه‌گوش قرار دارند زینت داده شده است. بر بالای مدخل ورودی آب‌انبار دو نقش از کاشی وجود دارد که عباراتی بر روی آن نقش بسته است. دیوارهای طرفین آب‌انبار اندکی به جلو متمایل است و در گوشة آن، دو ستون مدور زیبا ساخته شده است. بر پیشانی سر در آب‌انبار نام «احمد توکلی» بر کاشی لاجوردی به چشم می‌خورد. آب‌انبار دارای 32 پلة سنگی به ارتفاع 27 سانتی‌متر است که سقف آن را طاق گهواره‌ای کوتاه با تزئینات آجری زیگزاک تشکیل می‌دهند. آب‌انبار کارخانه یکی از زیباترین آب‌انبارهای سمنان و جالب‌ترین آب‌انبار حاشیة شمالی کویر را می‌توان آب‌انبار کارخانه به حساب آورد. این آب‌انبار که به علت مجاورت کارخانه ریسندگی و بافندگی به این نام خوانده می‌شود، در سال 1310 هجری شمسی یعنی همزمان با احداث کارخانه مذکور توسط حاج «علی‌نقی کاشانی» تاجر معروف وقت ساخته شده است. این آب‌انبار دارای سر در زیبا مزین به تزئینات آجری عالی است. دو طرف آب‌انبار، اندکی به جلو متمایل شده و به این ترتیب، طرح ذوزنقه‌ای پیش فضای آن را به وجود آورده است. بر بالای مدخل ورودی، تزئینات گچبری همراه با نقوش اسلیمی، وجود دارد که در آن نقش دو شیر نیز به چشم می‌خورد. در این آب‌انبار، کتیبه‌ای وجود ندارد. سقف آن گهواره‌ای کوتاه با تزئینات آجری ساده است. آب‌انبار کاشفی آب‌انبار کاشفی در خیابان سعدی سمنان واقع شده است. این آب‌انبار دارای سردر سنگی و کتیبه‌ای از کاشی لاجوردی است. این آب‌انبار به همت حاج «حسین کاشفی» و پسرش حاجی «محمد کاشفی» ساخته شده است. اشعاری نیز بر روی این کاشی‌ها نگاشته شده است. آب‌انبار چوب مسجد آب‌انبار چوب مسجد در خیابان آیت‌الله طالقانی و نزدیک میدان ابوذر سمنان واقع و در سال 1334 ه. ش ساخته شده است. این آب‌انبار دارای سقف آجری با تزیینات هفت و هشت و کتیبه‌ای از کاشی است که اشعاری به خط سفید لاجوردی بر روی آن نوشته شده است. پشت بغل‌های دو طرف مدخل ورودی دارای کاشی‌های هفت رنگ زیبایی است. آب‌انبار شرق سمنان این آب‌انبار در شرق سمنان و در جنوب مسیر اصلی تهران – مشهد، پایین‌تر از پارک جنگلی سوکان واقع شده است. آب‌انبار شرق سمنان دارای سر در آجری است و سقف گهواره‌ای آن با آجر به طور ساده پوشانده شده و فاقد تزیینات معماری است. آب‌انبار سنا دره این آب‌انبار در قبرستان سابق سنادره سمنان واقع است. سردر آن ساده و طاق گهواره‌ای آن از گچ پوشانده شده و منبع اصلی آن از خشت و گل درست شده است. آب‌انبار بیابانک این آب انبار در روستای بیابانک واقع است، دارای سر در آجری ساده و منبع آب پله ای مدور آجری است. آب‌انبار لاسجرد این آب‌انبار در روستای لاسجرد در کنار راه اصلی و ارتباطی به روستا واقع است و دارای منبع آب خشتی و گلی پله مانند (کوتاه) مدور و طاق آبگیری کوتاه است. آب‌انبار سرخه آب‌انبار باستانی سرخه که در خیابان عاشورا در شهر سرخه قرار دارد بزرگ‌ترین، زیباترین و مهمترین آب‌انبار این شهر است که براساس معماری سنتی خاص ناحیه کویری با گنبد عظیم مخروطی تا بالای منبع آن پله‌های مدوری احداث شده است. بر بالای گنبد آن بادگیری کوچک برای عبور جریان هوا به چشم می‌خورد. از مدخل ورودی آب‌انبار که اکنون بسته است، تا شیرهای آب بیش از چهل پله وجود دارد. قدمت این آب‌انبار را بیش از چهار قرن تخمین زده‌اند. آب‌انبار گرمسار بزرگترین آب‌انبار شهرستان گرمسار است که از بناهای بسیار جالب این ناحیه به شمار می‌رود. این آب‌انبار در ضلع شمالی مسجد جامع گرمسار بنا شده است. منبع بزرگ و اصلی آن به صورت گنبد پله‌ای مدور آجری در داخل کوچه قرار دارد که به صورت میدان‌گاهی درآمده است. تعداد پله‌های مدور آن از ابتدای زمین تا ابتدای بادگیر 24 پله است. ژرفای آبگیر آن در حدود 14 متر بود که به مدت پنج ماه از سال آب آشامیدنی اهالی شهر و حومه آن را تأمین می‌کرد. سر در بزرگ و طاق گهواره‌ای آب‌انبار مذکور در سمت بازار بود که اینک مسدود شده است. سایر آب‌انبارهای تاریخی موجود در سطح استان شامل آب‌انبار جهادیه (شاهجوی) در سمنان، آب‌انبار حاجی شیخ در خیابان ابوذر سمنان ، آب‌انبار علی‌آباد در گرمسار، آب‌انبار کوشک در گرمسار، آب‌انبار ده‌نمک در روستای ده‌نمک گرمسار، آب‌انبار رستم‌آباد در روستای رستم‌آباد گرمسار می‌شوند. (از سایت خبری "میراث آریا" / chtn.ir00
ز.ر | سه‌شنبه 1 شهريور 1390
لطفا جهت ارائه نظر وارد شوید